ساز رباب افغانی

 آشنایی با سازهای قدیمی و ویژگی‌های آنها، دریچه‌ای تازه را در موسیقی بومی و محلی به روی ما می‌گشاید. دانشجویان موسیقی بهتر است در کنار یادگیری تخصصی یک ساز خاص، درباره بقیه سازهای موسیقی نیز اطلاعات مناسبی داشته باشند. ساز رباب از قدیمی‌ترین ساز‌های نواحی ایران و یک ساز زهی است که آن را یا با آرشه یا با مضراب می‌نوازند. از این ساز از حدود نیم قرن پیش در گروه‌نوازی‌های ساز‌های ملی استفاده می‌کردند.

تاریخچه ساز رباب

رباب سابقه‌ای طولانی‌تر دارد؛ اما اگر تاریخچه امروزی آن را بخواهید در نظر بگیریم، باید به میانه قرن شانزدهم میلادی بازگردیم. جایی که این ساز در دامنه‌های پامیر بدخشان (در افغانستان امروزی) به شکل تقریبا امروزی مورد استفاده قرار می‌گرفت.
از سویی روایت‌های گوناگونی وجود دارد که تاریچه و قدمت رباب را به بیش از هزار سال قبل نسبت می‌دهند؛ اما در این روایت خواستگاه دقیق ساز رباب مشخص نیست. در منابع گوناگون از افغانستان، سیستان، بلوجستان و خراسان امروزی به عنوان محل تولد این ساز در آن دوران اشاره شده است.

ساختار ساز رباب

رباب امروزی را باید سازی زهی دانست که به کمک مضراب نواخته می‌شود. این مضراب را در گویش محلی ناخنک یا شهباز نیز می‌گویند. این ساز در عمل انواع مختلفی دارد. از جمله رباب بزرگ (شاه رباب)، رباب میانه، رباب کوچک (زیلچه) و ربابه خوزستان، انواع ساز زباب را شکل می‌دهند. البته همین ساز را می‌توان به کمک آرشه نیز نواخت. در این حالت، ساز رباب مانند کمانچه و در حالت عمودی روی زمین قرار گرفته و به کمک آرشه نواخته می‌شود.

جنس بدنه رباب از چوب‌های سخت گوناگون، از جمله چوب درخت توت یا گردو ساخته می‌شود؛ و از چهار بخش اصلی شکم، سینه، دسته و سر تشکیل شده است.
امروزه ساز رباب با وسعت صدای 1.5 اکتاو، معمولا در دو مدل 5 تار و 18 تار طراحی و ساخته می‌شود. رباب 18 تار دارای صدایی بم‌تر بوده، در سیستان و پلوچستان و افغانستان رایج است؛ و مناسب مجالس شادی و بزم است. در کنار آن رباب 5 تار، سازی برای ذکر و غزل‌خوانی است و بیشتر در بلوچستان نواخته می‌شود.

اجزای تشکیل دهنده ساز رباب

ساز رباب چهار قسمت اصلی دارد: شکم، سینه، دسته و سر: شکم به جعبه ای گفته می شود که شکل خربزه است و روی آن پوسته ای کشیده شده و روی پوسته نیز خرک کوتاه قرار گرفته است. سینه به جعبه مثلث شکلی گفته می شود که جلوی آن کمی گرد است و از جنس چوب می باشد. در کناره های سینه، هفت گوشی قرار گرفته که سیم تقویت صدا، دور آن کشیده شده است.

در کناره دیگر، پنجره ای دایره ای شکل ساخته شده است. روی دسته های نسبتاً کوتاه ساز، ده دستان بسته شده و در سطح بالا و پایین جعبه، سه گوشی قرار گرفته است. سیم های رباب سه جفت هستند که هر جفت با یکدیگر و هم صوت کوک می شود.

کاسه طنینی در ساز رباب

کاسه طنینی از دو بخش کاسه و سینه تشکیل شده که یک کاسه بزرگ تر است و روی دهانه آن، پوستی کشیده می شود و خرک روی پوست نصب می شود. فرورفتگی کنار کاسه ها، قسمت پایین رباب را دو قسمتی نشان می دهد.

سینه ساز رباب

این جعبه مثلث مانند، با صفحه ای چوبی پوشیده شده است. رباب دو نوع شهری و محلی دارد که تفاوت آن ها در گوشی های سطح جانبی آن است.

دسته ساز رباب

در ادامه چوب سینه، یک دسته به سرپنجه متصل می شود که روی آن چهار دستان بسته می شود.

سرپنجه ساز رباب

به محل قرار گرفتن سر سیم های اصلی و گوشی ها سرپنجه گفته می شود. برخی اوقات در انتهای سرپنجه از تزییناتی استفاده می شود که صراحی نامیده می شود.

پوست ساز رباب

پوستی که روی کاسه رباب کشیده می شود، نسبت به سایر سازها ضخیم تر است چرا که سیم های زیادی دارد و فشار زیادی به پوست وارد می شود.

خرک ساز رباب

خرک یک قطعه چوب با طول 6 سانتی متر است که توسط دو پایه روی پوست نصب می شود و سیم ها از روی شیار آن عبور می کنند.

گوشی ساز رباب

رباب دو گروه گوشی دارد که که یک گروه برای سیم های اصلی در قسمت سرپنجه و گروه دیگر مربوط به سیم های فرعی روی کاسه هستند.

دستان ساز رباب

دستان ها بر روی دسته رباب بسته می شوند و معمولا از جنس زه یا نخ نایلون هستند.

شیطانک

میان دسته و سرپنجه یک قطعه باریک و کم ارتفاع به اندازه عرض دسته قرار دارد که سیم ها برای بسته شدن به گوشی از آن عبور می کنند.

سیم گیر

در انتهای بدنه کاسه، قطعه فلزی کوچکی از جنس برنج نصب شده است که سیم ها به آن بسته می شوند.

وتر

رباب شش وتر دارد که دو به دو، با هم هم صدا کوک می شوند. جنس آن نیز زه یا نخ ابریشم است که امروز از وترهای گیتار استفاده می شود تا صدای بهتری ایجاد کند.

انواع ساز رباب

رباب به دو نوع هجده تار و پنج تار تقسیم می شود که نوع هجده تار آن در بلوچستان، افغانستان و تاجیکستان رواج دارد. صدای رباب هجده تار بم است و در تکنوازی ها و گروه نوازی ها استفاده می شود. رباب پنج تار، نوع خاصی از رباب است که در محافل ذکر درویشان استفاده می شود.