ساز نی، سازی است متشکل از یک لوله استوانه ای از جنس نی که سرتاسر طول آن از هفت بند و شش گره تشکیل شده است (بدین دلیل این ساز را نی هفت بند نیز می گویند). ساز نی به قطرهای متفاوت از ۵/۱ تا ۳ سانتیمتر و طولهای گوناگون حدود ۳۰ تا ۷۰ سانتیمتر ساخته شده، در تمام آن ها، روی لوله کمی در قسمت پایین ۵ سوراخ در طرف جلو و یک سوراخ در قسمت عقب قرار گرفته و در یک یا دو انتهای نی روکشی برنجی با طولی کوتاه لوله نئی را پوشانده است، لبه لوله در قسمت دهانی آن قدر تیز است که من تواند لای دندانها قرار گیرد.

ساز نی از انواع سازهای بی زبانه است. هوا از طریق نفس نوازنده از انتهای بالائی به داخل فرستاده شده و قسمت اعظم آن از نزدیکترین سوراخ باز خارج می شود. بنابراین باز و بسته شدن سوراخ ها توسط انگشتان هر دو دست نوازنده، طول هوای مرتعش و طول موج ارتعاش را زیاد و کم کرده و در نتیجه صوت، زیر و بم می شود.

این ساز را نمی توان کوک کرد. یعنی کوک آن را چنان که در سازهای زهی با پیچاندن گوشی ها میسر است نمی توان تغییر داد. به این نسبت نمی توان آنرا با ساز دیگر منطبق کرد و از اینرو معمولاً در نقش تکنوار ظاهر می شود. نی از دسته سازهای محلی است و تقریباً در تمام نقاط ایران رایج است. نوازندگان محلی با ابتکاری سنتی تا اندازه ای از قطع شدن صدای ساز، زمان تازه کردن نفس جلوگیری می کنند.

ساز نی از جمله سازهای بی زبانه است

تاریخچه ساز نی

ساز نی یکی از قدیمی ترین سازهای بشر است که از گیاه نی ساخته می شود و نامش هم برگرفته از همین گیاه است. این ساز در سراسر دنیا به شکل ها و اندازه های مختلف کاربرد دارد و به اسم های مختلفی شناخته می شود. در ایران نمونه بسیار متنوعی از این ساز در نواحی مختلف وجود دارد و با اسم هایی مانند نی، نی لبک، شمشال، توی کیک، نی لبی، له له و غیره شناخته می شوند.

در کل شیوه نی نوازی به ۲ گونه نایب اسدالله و حسن کسایی انجام می شود ولی حسن کسایی تحول اصلی را در نی به وجود آورد و اصولا وی را باید مبدع نی هفت بند نام نهاد. از اساتید نی نواز میتوان به حسن کسایی، محمد موسوی، حسن ناهید و محمد علی کیانی نژاد، حسین عمومی، جمشید عندلیبی و… اشاره کرد.

جنس Phragmites با نام فارسی نی یکی از گیاهان خانواده گندمیان است که در مقالات مختلف به توانایی این گیاه بعنوان یک عنصر موثر در کاهش آلودگی آب و خاک اشاره شده است. نی ها دارای ساقه های خشک و محكم با گره های توپُر و میانگره های توخالی می باشند كه شاخه هایی باریك تولید می كنند.

نی یکی از قدیمی ترین سازهای بشر است. از گیاه نی ساخته می شود و نامش هم برگرفته از همین گیاه است. این ساز در سرتاسر دنیا به شکل ها و اندازه های متفاوت کاربرد دارد و به اسم های مختلفی شناخته می شود. در ایران نمونه بسیار متنوعی از این ساز در نواحی مختلف وجود دارد و با اسم هایی نظیر نی، نی لبک، شمشال، توی کیک، نی لبی، له له و غیره شناخته می شوند.

اژه نای در تاریخ ایران همواره یادآور هر نوع ساز بادی بوده است. برای نمونه در نوشته های گذشته به عبارت هایی نظیر سرنای، کرنای، مارنای، دونای، سیه نای، نرمه نای، شه نای و … برمی خوریم که همه، هم خانواده ساز نی محسوب می شدند. اسناد زیادی مبنی بر رواج سازهای هم خانواده نی در ایران وجود دارد.

شعر معروف مولانا جلاالدین محمد بلخی نیز در آشنایی توده مردم اثر زیادی داشت. وی مثنوی بلند خود را با نام بردن از ساز نی بدین گونه آغاز می کند: بشنو از نی چون حکایت می کند کز جدایی ها شکایت می کند صدای نی، شبیه ترین صدا به حنجره انسان است و برای همین گاه تداعی آواز می کند.

ویژگی ساز نی:

نی یکی از سازهای بادی چوبی میباشد که در ساختار گروه های موسیقی ایران جایگاه ویژه ایی دارد. ماده اولیه ساخت این ساز غالباً از نیزارهای منطقه خشک و نیمه خشک تهیه می شود. گر چه نیزارهای مناطق مرطوب هم برای این کار مناسب اند ولی اغلب سازندگان و نوازندگان، نی ساخته شده از نیزارهای کویر را ترجیح می دهند.
گیاه نی پس از برش به کارگاه نی سازی منتقل می شود تا در آنجا به تدریج خشک شود. هیچ گاه نی مرطوب برای ساخت ساز استفاده نمی شود. نی مورد استفاده می بایست مستقیم و بدون انحنا باشد. بنابراین پیش از هر اقدام دیگر، آن را بررسی می کنند تا مطمئن شوند فاقد انحنا است.

پس از برش نی به اندازه دلخواه، با استفاده از یک شابلون، محل سوراخ های آن نشانه گذاری می شود.تعداد سوراخ های آن پنج عدد روی ساز و یک سوراخ در پشت نی است.
پس از سوراخ کاری، برای زیبایی بیشتر ساز، روی بندهای طبیعی نی را با نواری تهیه شده از زردپی گوسفند یا گوساله می پوشانند. این کار علاوه بر استحکام ساز، زیبایی خاصی به آن می بخشد.

از آن جا که یک سر نی همواره لای دندان های نوازنده قرار دارد، به مرور بر اثر رطوبت دهان، دچار پوسیدگی می شود که برای جلوگیری از آن، یک لوله کوتاه از جنس برنج به نام “سری”  که نقش همان قمیش یا سر ساز  در سازهای بادی غربی را دارد، بر سر نی نصب می شود. لبه این لوله برنجی در قسمت دهانی آنقدر تیز است که می تواند لای دندان های نوازنده قرار گیرد.

نی در خیلی از کشورها نواخته میشود اما با استفاده از لب ها این کار انجام میشود. فقط در کشور ایران نی بین دندانهای پیشین قرار میگیرد و نواختن به این شیوه هم به نایب اسدالله نوازنده معروف دوره قاجار نسبت میدهند.
برای دمیدن در نی باید از نفسی که داخل ششها ذخیره میکنیم استفاده کنیم.از انجایی که در هنگام نوازندگی با نی دهان کاملا باز است(برعکس تمام سازهای بادی) کنترل تنفس بسیار سخت است و نیاز به تمرینهای منظم و سختی دارد.
ساز نی براحتی میتواند تکنیک هایی از جمله ویبراسیون، استاکاتو، تریل، گلیساندو، تریل و… را انجام دهد.

انواع ساز نی

۱- ساز نی کوتاه:

ساز نی کوتاه سازیست که زمان اجرای آهنگ های محلی از آن بهره می برند. قطر این ساز نسبت به باقی نی ها بیشتر است. نوازنده با استفاده از دورگه کردن صدا، توسط این ساز صدای بم تولید می کند.

۲- ساز نی بلند:

این ساز نی، بلندترین گونه ی ساز میباشد و طول بلندی آن به ۷۰ تا ۸۰ سانتیمتر می رسد. صدای این ساز بسیار سوزناک و بم است. نام دیگر این مدل نای خرک میباشد و تعداد سوراخ های آن ۵ تا است. این ساز بلند در بین مردم مناطق جنوب ایران و ترکمن ها و مناطق خراسان محبوب و مرسوم است.

ساز نی قدیمی ترین ساز بشر است که از گیاه نی ساخته می شود

۳– ساز نی هفت بند:

ساز نی هفت بند دارای ۵ سوراخ است که ۴ تا روی آن و یکی در پشت آن قرار دارد. این ساز دارای ۷ بند و ۶ گره است و احتمالا علت نام گذاری آن به نام  “هفت بند” نیز همین باشد. البته بطور کلی عدد هفت بین ایرانیان عدد مقدسی بوده است. این نوع نی را معمولاً با دندان می نوازند به اینصورت که سر آنرا بین دندان ها قرار داده و هوا را بدون واسطه به داخل آن می دمند. نی هفت بند دارای ۴ منطقه صوتی بم، اوج، غیث و ذیل است.

نوازندگی ساز نی بعلت سخت بودن نواختن و نمایشی نبودن اکول، مهجور مانده

۴- دوزله:

دوزله از اتصال دو لوله ی مسی یا از جنس نی ساخته شده است. هر یک از این لوله ها بطور مستقل عمل می کنند و سوراخ های روی آن ها دقیقا در کنار هم قرار گرفته اند. این ساز نی در بین عشایر ایران رواج بیشتری دارد و نی نوازی با آن صورت می گیرد.

۵- قره نی:

قره نی در گروه سازهای بادی تک زبانه ای قرار دارد. از ترکیب دو کلمه ترکی به نام قره (سیاه) و کلمه نی فارسی ایجاد شده (نی سیاه) و در کشورهای دیگر با نام کلارینت شناخته می شود. در واقع قره نی نوعی از کلارینت است که توانایی تولید فاصله های موسیقی شرقی (ربع پرده) را دارد. در موقع نواختن، این نوع ساز نی کاملاً در دهان و مابین دندانها قرار می گیرد. جنس آن از چوب، آبنوس یا فلز است.

ساز نی تقریبا در تمام نقاط ایران رواج دارد و با اندکی تغییرات با نامهای مختلفی نامگذاری شده 

دلیل کم توجهی به ساز نی

نواختن و درآوردن صدا از ساز نی بسیار سخت است، به همین علت خیلی از هنرجو ها بعد از مدتی از نواختن و یادگیری شانه خالی می کنند. طبیعتا به همین علت این ساز مهجور مانده، هم به جهت حجم رپرتوار آموزشی که برایش نوشته شده و هم اجرا های صحنه ای و هم ترکیب آن با آنسامبل های ایرانی.

نحوه آموزش ساز نی

کلاس ساز نی در حال حاضر در اغلب آموزشگاههای کشور دایر است و اساتید خوب و با تجربه ای نیز در آن فعالیت دارند. برای شروع  آموزش موسیقی نی، اول ساز خود را با مشاوره استاد تهیه کنید. سپس معلوم کنید که به یادگیری کدام نوع از ساز نی بیشتر علاقه دارید.

مدرس نی در ابتدا روش درآوردن صدای ساز نی را به شما آموزش می دهد که این کار اندکی زمان بر است، ولی با تمرین و پشتکار و اراده یاد می گیرید. سپس به آموزش نتها و مشخص کردن جای آن روی ساز پرداخته و به کمک قطعات تمرینی کلاس را پیش میبرد. در کنار این کار، استاد نی به شما قطعات و ملودی های زیبا را نیز خواهد آموخت.

آموزش ساز نی عموما طی یک دوره ۳۰ جلسه به صورت تدریس خصوصی موسیقی یا آموزشگاهی انجام میشود و هنرجو بعد از این دوره می تواند روی سازش تسلط نسبی پیدا کند اما برای دوره های پیشرفته و آموزش ردیف میتوان همین دوره ها را ادامه داد تا تسلط کامل بر این ساز بوجود آید.

برای نواختن، نوازنده ساز نی را به صورت عمودی در دست می گیرد و دهانه ی آنرا بین دو دندان جلو و عقب و یا بین لب ها قرار می دهد و هوا را از دهانه ی نی وارد آن می کند و با انگشت گذاری بر روی سوراخ ها و تغییر فشار هوا صداهای گوناگون را تولید می کند. نوازنده میتواند دست راست را بالای دست چپ و یا برعکس قرار دهد.

سخت‌ترین کار در ساز نی درآوردن صدای آن است و انگشت گذاری آن ساده است