ساز بالابان يا بالامان (balaban يا balaman) سازي بادي دو زبانه با محفظه داخلي استوانه‌اي با طول 35 سانتي‌متر و هشت سوراخ انگشت‌گذاري و يك سوراخ براي انگشت شست است. بالابان، يكي از سازهاي بادي كهن است كه در همه نقاط آذربايجان نواخته مي‌شود. اين ساز در آذربايجان ايران و جمهوري آذربايجان نيز نواخته مي شود. در تركيه نیز اين ساز نواخته می‌شود. ساز دودوك ارمني بسيار شبيه بالابان است و فقط كمي متفاوت به نظر مي‌رسد.

بالابان ممكن است از چوب توت يا ساير چوب‌هاي سخت همانند چوب گردو ساخته شود. قطر فضاي داخلي ساز در حدود 1.5 سانتي‌متر است. زبانه دوبل از يك لوله تك ني با طول تقريبي شش سانتي‌متر ساخته شده است كه در انتها تخت شده است. نوازنده در حين مكش هوا به داخل شش‌هايش از هواي ذخيره شده در گونه‌هايش براي ادامه نواختن بالابان استفاده مي‌كند. اين تكنيك چرخشي (دايره‌اي) عموماً در تمام سازهاي با زبانه دوبل در خاور‌ميانه استفاده مي‌شود.

ساختار ساز بالابان (Balaban)

بالابان كه گاهي اوقات به دليل دهانه تخت و صداي نرم به نام بالابان ياستي (yasti) يا تخت ناميده مي‌شود، متشكل از بدنه‌اي ساخته شده از چوب زردآلو، cane و barrow و پوشش است. بدنه داراي هشت سوراخ روي سطح، يكي در پشت بين سوراخ‌هاي اول و دوم (ژرده صدا) است. اين ساز متشكل از يك ميله (stem)، يك زبانه، يك تنظيم و يك كلاهك است.

ميله بالابان كه گودا نيز ناميده مي‌شود يك لوله 280 تا 320 ميلي‌متري است كه عمدتاً از چوب زردآلو (گاهي اوقات فندق، گلابي، توت، شمشاد و غيره) ساخته شده است. فرايند حكاكي ميله بالابان، بالابان چاكما ناميده مي‌شود. انتهاي بالايي ميله (باش يا كوپ bash يا kup) يك شكل گرد دارد در حاليكه انتهاي پائيني آن (آياگ ayag) نوك تيز شده است. قطر فضاي داخلي 10 ميلي‌متر است. هشت سوراخ يا «تون‌ها» متشكل از يك «حفره صدا» (ساس پارداسي) روي آن و ديگري روي سمت زيرين در مقابل فضاي مابين سوراخ‌هاي اول و دوم ساس پارداسي قرار گرفته‌اند. گاهي اوقات يك سوراخ اضافه به نام نيزام پاراداسي روي انتهاي پائيني سطح زيرين ساخته شده تا از رنگ صداي مناسب آن اطمينان حاصل شود.

زبانه (قميش، گارفي يا ديل) از تزككه در نواحي خشك رشد مي‌كند، ساخته شده است و در انتهاي بالايي آن وارد مي‌شود. اين زبانه مسطح شده و به شكل يك زبانه دوبل در مي‌آيد. اين زبانه به يك تنظيم‌كننده (خارك، بوغازليك، بايوندوروگ، اولاما، آكما) با طول 60 ميلي‌متر و عرض 10 ميلي‌متر از جنس بيد يا شاخه انگور كه در جهت طولي بريده شده است، ساخته مي‌شود. سپس زبانه با يك تنظيم‌كننده روي يك طرف و لولاي 7 تا 12 ميلي‌متري در سمت ديگر متصل مي‌شود. كلاهك (كاپك، آغيزليگ، كيپ، باند و غيره) از بيد، فندق، زغال‌اخته يا توت ساخته شده كه روي زبانه قرار داده مي‌شود تا از آسيب ديدن آن جلوگيري شود. اين كلاهك به تنظيم‌كننده وصل مي شود تا نواختن ساز برای نوازنده ساده‌تر شود.

ژانرهای ساز بالابان (Balaban)

در مواقع نادر همانند عروسي و مراسم تعطيل، نوازنده بالابان با يك پركاشنيست همراه است. يك گروه موسيقي آذري سنتي از دو نوازنده بالابان و يك پركاشنيست (كه بالابانچيلار داستاسي) ناميده مي‌شود، تشکیل می‌شوند. مجموعه كوتاهي از موسيقي مقامي آذربايجان كه با بالابان نواخته شده، ساز بادي ملي روي صفحه طلايي وويجر به عنوان نماينده موسيقي جهاني در ميان تعداد بسياري از موفقيت‌هاي بشري ثبت شده است. همچنين اين ساز در آوازهاي روحاني و معنوي و موسيقي‌هاي مراسم ترحيم مورد استفاده قرار مي‌گيرد. طبق نظر حسين گولو سارابسكي صيادان براي جلب توجه بلدرچين اين ساز را مي‌نواختند. انواع خاصي از بالابان نيز در موسيقي عاشيق (ashik) كه موسيقي نوازندگان سيار آذربايجان است استفاده مي‌شود.

قطعات نواخته شده توسط كميل جليلف (Kamil Jalilov) با بالابان روي صفحه طلايي  سفینه‌ی فضایی وويجر ثبت شده و به فضاپيماي وويجر متصل شده‌اند بطوريكه نمايشي از موسيقي مقامي آذربايجان در ميان موفقيت‌هاي فرهنگي متعدد بشري محسوب می‌شوند.